کلمه ” آغا” در ایران
آغا جری یا آقاجری- آغا محمدخان یا آقا محمد خان
یک توضیح
مطلب زیر در سه مرحله نوشته شده است.
قسمت اول سال 2004 منتشر شد. قسمت دوم سال پیش و اکنون بهمراه آنها قسمت سوم ارائه میشود.
از دلایل انتشار دوباره، همین قسمت سوم استکه در ارتباط با مطلب اصلی بوده و نکات جدیدی از جمله ریشه کلمه ” آغا” که آنرا برای ” آغا محمد خان قاجار” نیز بکار بردند، میباشد و فکر میکنم خواندن آن برای بعضی ها جالب خواهد بود زیرا دهها سال است ایرانیان از اصل این نام و چگونگی آن بی اطلاع هستند.
دوست محقق عزیزی نیز توضیحی بر نوشته های قبلی من داشتند که ضمن تشکر باید بگویم همین توضیح ایشان لزوم انتشار این نوشتار را بیشتر کرد.
از طرفی در سال 2004 اینترنت اینچنین گسترده نبود؛ من نیز سایتی نداشتم و مطلب تنها در چند نشریه به چاپ رسید؛ مخصوصاً اینکه بنظر نمیرسد تعداد زیادی ایرانیان داخل کشور آنرا دیده باشند.
دیگر اینکه هنوز اشتباه در نوشتن کلمه ” آغاجری” ادامه دارد و این نکته نشان میدهد که نیاز به تصحیح اشتباه و در نتیجه انتشار دوباره این نوشته هست.
بهر حال، نوشته حاضر مطلبی تحقیقی استکه به نکات مختلف ادبی، تاریخی و جغرافیائی میپردازد و چون اینگونه مطالب کهنه نمیشوند پس اشکالی در ارسال دوباره آن ( مخصوصاً که با اضافاتی همراه است) دیده نمیشود. امید است مورد توجه قرار بگیرد.
اولین قسمت نوشته شده در سال 2004
آغاجری با “غ” است
چندی پیش در اوج مباحثی که در باره نام آغاجری در گرفته بود مطلبی نوشتم اما ظاهرا هنوز بسیاری بدان توجه نکرده اند اکنون باری دیگر باختصار توضیحاتی داده میشود:
نام آغاجری ترکیبی از “آقا” باضافه “جاری” نیست زیرا برای آن هیچگونه توضیح ادبی و یا تاریخی وجود ندارد لیکن ترکیب درست چنین میتواند باشد “آغاج” باضافه” یئرلی”. اما دلیل:
بنا براسناد تاریخی آغاجری از ایلهای قشقائی میباشد که به منطقه خوزستان مهاجرت و در آنجا سکنا گزیدند. نام آنها ترکیبی از دو کلمه ترکی است.
آغاج، که در دانشنامه دهخدا آنرا چنین توضیح داده: (ترکی چوب. درخت) فرسنگ. فرسخ.
قره آغاج، نارون پیوندی.
یئرلی: همان کلمه ایل در زبان ترکی است.
از این ترکیب نتیجه میشود که نام آن به پارسی میشود ایل چوب یا ایل درخت همانند تمامی دیگر ایلها که نامی برای خود دارند. اما این نام بمرور در میان پارسی زبانان تغییر کرد و در بهترین حالت بصورت آغاجاری تغییر شکل داد و هم اکنون شهری بدین نام در استان خوزستان وجود دارد که با همین املاء در تمامی نقشه ها نیز آمده است. اما دانشنامه دهخدا به غلط آنرا آقاجری نوشته است. متاسفانه از این اشتباهات در دانشنامه های پارسی بسیار است که پیشتر بناچار در مقاله ای با ذکر چند نمونه بدان اشاره داشتم.
در کتاب تحقیقی آقای عبدااله شهبازی بنام ” ایل ناشناخته ( پژوهشی در کوه نشینان سرخی فارس)”، نشر نی، چاپ اول 1366 ، صفحه 38 آنجا که بیک ماخذ معتبر دوران قاجاریه بنام ” فارسنامه ناصری” اثر حاج میرزا حسن حسینی فساوی، نگارش سال 1304 قمری اشاره دارد آنرا “آقاجری” مینویسد که قاعدتاً باید املاء حاج فسائی باشد و با استدلال فوق باید غلط میباشد.
کتاب؛ پیوستگی قومی و تاریخی اوغوز- ایل قشقائی ایران، قبیله (قایی – قشقائی)، پژوهش و گردآوری حسین جِدی(بایات)، انتشارات نوید شیراز، چاپ اول 1378 بخوبی موضوع را نشان میدهد و آنرا هم ” آغاج یئرلی” و ” آغاجئرلی” نوشته است.
این نام در خوزستان کاملا شناخته شده میباشد و آنرا هم با “غ” مینویسند. لیکن اگر در موردی مثلا همین آقای هاشم آغاجری نام اش در شناسنامه آقاجاری نوشته شده باشد امری شخصی است که البته از ریشه بدور افتاده و کلمه ای ابداعی بحساب میآید.
یک توضیح در این خصوص آنکه؛ روزانه در زبانهای مختلف در جهان لغات جدید ساخته میشوند. میگویند از برجسته ترین کارهای شکسپیر ساختن حدود 600 لغت جدید و البته با ارزش و ماندگار در زبان انگلیسی بود. پس تفاوت اصلی آن لغات با این یکی در آنجاست که برای آن لغاتِ ساخته شده معنی و تفسیری وجود دارد. اما اگر کسی املاء کلمه ای را عوض کند بطوریکه آنرا از معنی اصلی بدور انداخته باشد، کار خلافی انجام نداده بلکه اسمی را ساخته که ازهیچ معنی ی برخوردار نیست. یکی از دوستان نزدیک من دارای نام خانوادگی استکه خود اعتراف دارد پدرش بدون دلیل و استدلال خاصی آنرا ابداع و بر خود نهاده است.
اما در حالیکه سردرگمی ای که نوشتن نام آغاجری در جامعه ایجاد کرده بود و زمینه ای را بوجود آورده تا مسئولان و اربابان جراید و رادیو و تلویزیون به صرافت بیفتند و در راستای آشنا کردن ایرانیان با کشور وهموطنان خود اطلاعاتی تاریخی، جغرافیائی ارائه دهند؛ متاسفانه چنین نشد.
باشد تا مسئولین چنین کنند و مردم را از بند برداشتها و صحبتهای بی ریشه، عوام و کوچه بازاری رها کنند.
حسن بایگان
اپسالا – سوئد 18 ژولای 2004
قسمت دوم
اضافاتِ چند سال بعد:
چندی پس از اینکه مطلب فوق منتشر شد به سراغ کتاب جامع التواریخ رشیدالدین فضل الله همدانی رفتم. این کتاب یکی از معتبرترین منابع در خصوص مغولان است. نویسنده از بزرگان دربار مغول بوده حدود 40 سال در بالاترین پست ها خدمت میکرده وبرای نوشتن این تاریخ از منابع گوناگون و از جمله خود مغولان و چند تن چینی سود برده است. خواجه متولد قرن هفتم بود و در دهه دوم از قرن هشتم به قتل میرسد. تاریخ نگارش کتاب به نقل از نویسنده (صفحه 28 کتاب) سال 702 ه ق ، بدستور سلطان محمود غازان خان ( ص 34) میباشد.
این کتاب در 4 جلد توسط نشر البرز به تصحیح محمد روشن و مصطفی موسوی در سال 1373 ،چاپ اول، منتشر شده است.
در صفحه 54 کتاب چنین آمده است:
آغاچری
این نام در قدیم الایام نبوده، به وقتی که اقوام اُغُوز بدین ممالک آمده طایفه ای را از ایشان که یُورت در حدود بیشه ها داشته اند، بدین اسم اَغاچ ایری موسوم گردانیده اند، یعنی مرد بیشه. مانند آنکه از اقوام مُغول کسانی را که یُورت نزدیک بیشه بوده ” هُویین اِرگَان ” نام نهاده اند، یعنی قوم بیشه. والسلام.
بدین ترتیب میتوان بهترین پاسخ را با بهترین سند تاریخی بدست آورد.
فارسنامه ناصری
آقای عبدالله شهبازی مولف کتاب ” ایل ناشناخته پژوهشی در کوه نشینان سرخی فارس”، نشر نی، چاپ اول 1366 به فارسنامه ناصری اشاره ای دارد که کلمه مربوطه را به شکل ” آقاجری” نوشته است.
عبدالله شهبازی در ص 38 کتاب خود نوشته:
” فسائی در فارسنامه خود از بیست و یک ایل نام میبرد:
1- آقاجری 2- اینانلو 3… “
و در زیر نویس آمده: فارسنامه ناصری جلد دوم ص 309 – 315 .
فارسنامه ناصری توسط حاج میرزا حسن حسینی فسائی که سال 1237 در فسا متولد شده نوشته شده است. او فارسنامه را بین سالهای 1300 – 1311 بنام ناصرالدین شاه نوشته است. با توجه به تاریخ نگارش این کتاب و عنایت به آنچه در سطور بعدی میآید واشاره دارد باینکه آغاجری ها بعد از 1300 ه ق به مناطق جنوبی آمدند، پرداختن به این اشاره آقای شهبازی لازم بنظر رسید.
فارسنامه ای که من دارم به تصحیح و تحشیه دکتر منصور رستگار فسائی استاد دانشگاه شیراز است که در دو جلد توسط انتشارات امیرکبیر در سال 1382 چاپ سوم آن منتشر شده است. در ترتیب صفحه بندی آن، جلد یکم تا صفحه 866 است و جلد دوم ادامه آن صفحات تا صفحه2173 ( با ضمائم) میباشد، با مراجعه بدان نتوانستم چنین چیزی را در آن مجلد و آن صفحات پیدا کنم.
ظاهراً آنچه که در دسترس من است با منبع ایشان متفاوت است زیرا با توجه به مجلد و صفحه ای که ایشان اشاره داشتند نتوانستم اصل نوشته کلمه مربوطه را در فارسنامه پیدا کنم تا مطمئن شوم که نویسنده فارسنامه به جای ” آغاج ئیرلی” یا ” آغاجری” نوشته ” آقاجری”.
بهرصورت اصل پاسخ همان استکه نام ” آغاچ ئیرلی” درست میباشد که درگردش زبانی به
” آغاجری” تبدیل شده و ارتباطی با ” آغا بمعنی خواجه” ندارد.
نگاهی به کتابی دیگر
کتاب ” پیوستگی قومی و تاریخی اوغوز- ایل های قشقائی ایران قبیله ( قایی قشقایی )” پژوهش و گردآوری حسین جدی ( بایات)، انتشارات نوید شیراز، چاپ اول 1378 .
در جدولی که در صفحه 69 ارائه شده است چنین آورده:
نام ایل: آغاج یئرلی ( آغاجری) از طایفه افشار
در زیر نویس آورده است:
1- تیره های ایل آغاجَئرلی بعد از 1300 ه قمری که حدود 800 خانوار بوده اند تعدادی در بهبهان و آغاجاری و هفتگل ساکن شده و تعداد دیگری با تغییر نام به طایفه های داراشورلو و
بویوگ کشگول لی پیوسته اند.
2009 میلادی 1388 ه ش
اپسالا – سوئد حسن بایگان
قسمت سوم
ریشه و معنی کلمه ” آغا”
چرا لقب ( آغا) به محمد خان قاجار داده شد
کلمه ” آغا” در میان جامعه ایرانی بمعنی خواجه یا مردی استکه خایه های او را کشیده و او اخته شده باشد. در بعضی فرهنگ لغات نیز بدین معنی آمده است.
ولی در کتاب ” فرهنگ زفان گویا و جهان پویا، فرهنگ لغات فرس پنج بخشی” که در سده هشتم هجری توسط بدرالدین ابراهیم تالیف و به کوش دکتر حبیب الله طالبی از روی نسخه خطی تصحیح وچاپ اول آن توسط موسسه فرهنگی و انتشاراتی پازینه سال 1381 منتشر شده معنی دیگری برای آن قائل شده است.
در بخش هفتم که به توضیح لغات ترکی و مغولی اختصاص دارد صفحه 417 چنین آمده است:
بخش هفتم
نوعی دیگر در سخنان ترکی
…
…
آغا: برادر بزرگ
در زیر نویس کتاب چنین آمده است:
آغا: مغولی، ترکی- امات: برادر بزرگتر و سالخورده تر، رئیس بزرگ قوم. رک: اصطلاحات.
کتاب فرهنگ پنج بخشی در سده هشتم یعنی چند قرن پیش از تولد آغا محمدخان قاجار نوشته شده است و بنابراین ابداً قصدی در توجیه معنی این کلمه دیده نمیشود پس با توجه به معنی که از این کلمه ارائه شد میتوان احتمال داد که در زمان سلطنت آغا محمد خان این لقب با چنین معنی ای ( برادر بزرگ) برای احترام و بزرگداشت به او داده شده باشد.
نگاهی به دو فرهنگ لغت جدید ترکی – پارسی
در ” فرهنگ آذربایجانی فارسی ( ترکی)”، تالیف بهزاد بهزادی، انتشارات فرهنگ معاصر، چاپ دوم 1382 صفحه 102 چنین آمده است:
آغا (ا.)- 1- آقا، بزرگ، سرور. 2- روحانی، حاکم. 3- ارباب، مالک.
همچنین صفحه 103
آغاج ( ا.)- 1- درخت. 2- چوب، ترکه. 3- فرسخ، فرسنگ، معادل 6 کیلومتر.
آغاج لی (ص.)- پر دیخت، دارای چوب دستی.
در ” فرهنگ لغات فارسی- انگلیسی ترکی استانبولی رهنما”، تالیف دکتر قدیر گلکاریان، انتشارات رهنما، چاپ اول 1380 صفحه 33 برای معادل ترکی و انگلیسی آغا چنین آمده است:
آغا –
Bey, beyefendi
Eunuch( fem. of آقا used in : آغاانیس)
در این کتاب ” آغا” در ترکی به ” بای” و ” بای افندی” ترجمه شده، بای لقب بزرگان یا نوعی مقام برای بزرگان است. همچنین به ” بای افندی” نیز ترجمه کرده که تاکیدی بر بزرگی ” آغا” میباشد.
مولف در ترجمه انگلیسی از همان معنی خواجه یا اخته شده، استفاده کرده است ولی در اینجا بیشتر بنظر میرسد یک دوگانگی یا اشتباهی از طرف مولف رخ داده باشد.
با توجه به مجموعه ای که ارائه شد:
ریشه کلمه ” آغا” با ” خواجه و اخته شده” رابطه ای ندارد و باید احتمال داد که دشمنان آغا محمد خان قاجار برای تحقیر اینچنین تفسیر کرده اند.
خرداد 1389 مای 2010
اپسالا – سوئد حسن بایگان
